Ez da arraroa "pago" hitzarekin erlazionatutako toponimoak aurkitzea gailurreria osoan, izan ere, orain dela mende batzuk, pagadiak jaun eta jabe izan ziren mendialde honetan eta egun, Zumakortaburu aldean kokatzen den pagadiren bat izan ezik (Txerreneko pagadia esaterako...), ia ez da pagadirik geratzen Zumarragako udal barrutiko lurretan.

Hala ere, mendiaren txokoak iraganean janzten zuten pagadien izen-aztarnak (toponimoak) geratu zaizkigu: Pagobakar, Bospagoeta, Irupagoeta, Pagadizelai, Pagalandatza, Pagalandeta, Pagalde, Pagaldesakon, Pagazuriazpia, Pagazuieta, Pagoazpi, Pagoillaraeta, Pagolabaso, Pagola, Pagotxoeta...

Iruarrieta megalitotegiko tumulua. 1989an aurkitutako hileta-monumentua. 0,40 m-ko altueraz , 6 m-ko luzera du I.-H. diametroan eta 8,70 m E.-M. diametroan. Bertako basaltoak.

Tumuluaren ondoan, Pagola lepoko txabola dago.

Iruarrieta megalitotegia. 1989an aurkitutako hileta-monumentua. 7,50 m luzera diametroan eta 0,20 m altuerakoa, zidor batek zeharkatzen du eta zenbait ibilgailuren pneumatikoek desitxuratua izan zen. Egia esan, 90. hamarkadan Samiño tontorretik pasatzen den gasbidea eraikitzeko lanetan deuseztatu zuten.

Zumarraga eta Azpeitia artean 766 metroko garaieran kokaturiko lepoa. Lepo honek eta inguruko beste paraje batzuek komunean ezaugarri zahar bat gordetzen dute. "Pago-" erroarekin sortutako hitzak dira, antzina inguruak pagadiz beteta zeudela seinale. Hau Pagotxoeta da, Pago txikiak diren ingurua, alegia. Hurbilean, Pagola edo Pagobakarra adibide zehatzak dira. Batzuk ere, zera diote, bertatik itsasontziak egiteko egurra atera zela, izan ere hortik omen datorkio Kizkitzari bere itsas-bokazioa.

Dena dela ere, honekin gera gaitezen, imajina dezagun gure mendialdea pagadiz beteta behintzat. Dena dela, ez gaitzen ahaztu, Agiñaga auzoaren inguruetan Zumarragak oraindik balio handiko pagadi ederrak gorde dituela.

Joxeluis Ugarte legazpiarraren arabera, halaxe dokumentaturik agertzen da 1998an osatu zuen Zintzo-Mintzok eskatutako Urretxu-Zumarragako toponimia lan-ikerketa mardulean, Euskaltzaindiak "Onomasticon Vasconiae" bildumako 18. zenbakia jasoko zuenean.

Toponimoa: PAGOTXOETA
Kontzeptua: 50200 / Mendi baten goialdea
Iturriak: 1827: HIPO6 (209.or) / "Camino carretil de Elorriaga a Pagochoeta"
1833: HIPO6 (236.or) / "Arroyo que baja del alto llamado Pagochueta"
1852: HIPO7 (56.or) / "Alto llamado Pagochoeta"
1855: HIPO7 (83.or) / "Camino carretil que se dirige a (de Bazoeta) a Pagochoeta"
1862: HIPO8 (63.or) / "Terreno helechal y erial en Pagochueta"
1889: ZUA2 (8.or) / "Colina de Pagochueta"
1927: ZUA3 / Pagocheta
Ebakera: pagótxetá
Jose Mari Jauregi (Oraagoikoa baserria), 1995
Kokagunea: 88-22
Adierakideak: Pagotxoetas

Oharrak: Mende honen erdialdera arte "batzarrak" edo gazteen bilerak egiten ziren jaiero Pagotxoetan. Bazkalondotik ilundu arte, dantzan eta kartetan jarduten zuten mendiaren bi isurietan bizi ziren baserrietako gazteek. Hala, Zumarraga aldetik, Leturiauzo eta Aranburusakon-eko baserritarrak joaten ziren, eta Azpeitia aldetik, Aratzerreka eta Matxinbenta auzokoak.

Gaur egun, mendiek auzo eta herrien arteko mugak ezartzen dituzten bezala, lehen bailara ezberdinetako jendea batzeko balio zutela esan liteke. Gipuzkoako hegoaldean, horrela, mendigain askotan izaten ziren "gazte-bilerak", besteak beste: Urretxu eta Antzuolaren artean dagoen Deskarga gainean; Urretxuko Txaramuño mendian; Ezkiogako Atxurtza-n; Legazpi eta Oñatiren artean dagoen Udana gainean; Zerain, Zegama eta Segurak muga egiten duten Barbari auzoan, eta abarretan.

933 m-ko altuerako gaina, Azkoitia, Azpeitia eta Zumarragako udal-barrutien arteko muga. Buzoia. Inguruetako bista ederra.

Testua prestatzen ari gara.

Trinitateko erromeriarekin loturik, bada bertako etxolari buruzko kondaira bat, Aizpurutxon jasotakoa bera. Garai zaharretan hain jendetsuak ziren bertan, Trinitate Igandean egindako erromeriak, ezen, dantzatzeko tokiaren faltagatik-edo, bertako etxolaren teilatuaren gainean ere dantza egiten omen zela. Horrexegatik hain zuen, bertako etxolaren teilatuan hainbat neskatxak dantza egiteagatik, erori omen zen haren teilatua, txabola erabiltezina geratuz.

Ostera, urte askoz etxola erorita izan da eta azkenik, Gipuzkoako Foru Aldundiaren, Zumarragako eta Azkoitiko udalen (azkeneko honek ekonomikoki lagunduta gainera) eta Oleta Elkartearen ekimenei esker, lortu da 2008ko maiatzaren 18an (Trinitate Igandean), 72 m2-ko etxola berria inauguratzea. Etxola ageriko kareharrian egindakoa da, juxtu aurreko etxola zaharraren arrastoak geratzen ziren tokian.

Orain Oletako paraje ederrak badu toki mendizalearentzako seguru bat, ekaitzak bidean harrapatzen badu.

Kondaira honen arabera, Euskal Herrian guztiz zabaldua, trikuharri eta antzeko megalitoetan urrez beteriko kanpaia gordetzen zela sinetsi izan da. Horren ondorioz, hainbat eta hainbat trikuharri arpilatuak izan dira azken mendeotan.