Hala idatzia izan bada ere, uste okerra izanik, Anduagako zelaia ez da gure artean dugun gune historiko ezagunenetariko bat. Nahiz eta azkeneko lauzpabost urteotan liburu bat (Las Visiones de Ezkioga - William A. Christian Jr. idazlearena) eta filme bat (Visionarios, Manuel Gutiérrez Aragón-en kritika bat) eginak izan, Anduagako zelaie toki ezezaguna izaten jarraitzen du guretako askoren eta askoren artean.

Bertakoek euskalkian izena ematen dioten "Ama Birjiñan tokie" udaletxearen atzean kokaturik dago eta azkeneko garbiketek errepidetik ikusteko agerian utzi izan dute. Gerra zibilaren aurretik agertu omen zen Ama Birjiña Anduagako zelaian, eta horren geroztik milaka eta milaka lagunek bisitatu zuren horrenbeste gurturiko ingurua. Egun, hilean behin meza egiten da zelaian eta lagun bakar batzuk baino ez dute parte hartzen garai zaharretan hain ezaguna izan zen tokian.

Egun, Ezkio-Itsasoko Udalak inguruari bultzadatxoa eman nahi diolarik, ingururako egin nahi diren azkeneko proiektuen artean, Aldundiaren laguntzarekin parke botaniko bat jartzea izango da, Ama Birjiñan tokie turistentzako gune erakargarriagoa bihur dadin. Dagoeneko zenbait zuhaitz landatuak dira (2002ko udaberria) eta berandu baino lehen, igotzeko bidearen txukuntze lanei ekingo diete. Eserleku batzuk jartzeko asmoa ere bada. Beste aukera turistiko bat Goierriko lur-esparru honetan.

----- eguneratzeko -----

El pueblo de Ezkioga es conocido por las apariciones de la Virgen. Los hermanos Bereziartua vieron por primera vez la Virgen el 30 de junio de 1931.

En Ezkioga se reunían miles de personas cuando comenzaron las peregrinaciones y concentraciones. Muchas de estas personas sufrieron espasmos, ataques de histeria y perdida de conocimiento. Starkie, un católico hispanista irlandés visitó Ezkio cuando las visiones estaban al pil pil. En su libro titulado "Spanish Raggle-Taggle" dedicó un capitulo entero a los testimonios recogidos de aquellas visiones.

Starkie, después de escuchar esos testimonios, estaba totalmente convencido de que varios tradicionalistas y derechistas estaban utilizando este suceso como palanca política.

El 10 de junio de 1933 prohibieron construir una basílica en Ezkio y en septiembre del mismo año se prohibieron totalmente las visitas a la campa. Por lo tanto, a partir del año 1934, la Iglesia, así como los republicanos convierten Ezkio en un lugar prohibido, acudiendo poquísima gente.

Biozkorna lepo zabal eta belartsuaren ekialdean, oso berezia den harria dago, aulki edo diban itxura duena: Amabirjinaren Sillea izena eman zaio. Ahozko tradizioan jasotako kondairak dioenez, hementxe esertzen zen atsedena hartzearren Arantzazuko Ama Birjina Haurrarekin Aralar Mendiari begira. Beste kondairetako batek ere halaxe dio, hemen artatzen eta zaintzen zituela Ama Birjinak bertaratzen ziren gaixoak.

Bada Zumarragan Jentilekin loturik, Antio elizaren sorrera kontatzen duen kondaira.

Kondairak halaxe dio: Garaiko Kristauek Antio eliza eraikitzen hasi zirenean, Jentilek horren berri jakin eta Aizkorritik Elizaren eraikitzearen kontra eta eraikina deuseztatzearren, harriak eta harriak botatzen hasi ziren. Harriak eta harriak bota, eta finean, Jentilek berek jaurtikitako harriez eraiki omen zuten geroago Antioko eliza. Gainera, bada elizan bertan Jentilek jaurtiki zuen atzamarren marka duen harriren bat, Jentilek berek Aizkorri Menditik harria jaurtiki zuten proba gisa, hain zuzen.

Bada kondairatxo bat, Izazpi (kontuz!, bere izena ez da ez Izaspe, edo Izazpe, idazlan askotan agertzen den bezala) eta Azpeitia eta Azkoitia gaineko Izarraitz mendien izenen jatorria zein den azaltzen duena.

Dirudienez, bi mendiok haserre zeuden eta, halako batean Izazpik Izarraitzi galdetu omen zion:

- Eta hi, zer haiz? - Izarraitz izena (Hi-zer-haiz)-tik sortuko litzateke.

Izarraitzek halaxe ihardetsi zion:

- Hi, zazpi! (Hi zazpi aldiz) - Izazpi izena, ordea, (Hi-zazpi)-tik sortuko litzateke.

Bada Aizpurutxo eta Zumarragako Agiñaga auzoetan gordetzen den kondaira zahar bat, gerra karlistetako batean Oleta lepoaren inguruetan gertatu omen zenekoa. Garai haietan, liberalen konpainia bat bertatik pasatzen ari omen zen mandoz garraiatutako urrezko kargamendu batekin. Eta ezkutaturik, karlistak bertan itxaroten ari ziren, zelatan, liberalen zain. Liberalen konpainia bertara iritsitakoan, karlistek segada gogor batean sartu eta liberalei erasotzen hasi zitzaiela dio kondairak.

Tiroketaren erdian, bizirik eta libre geratu ziren mandoek ihes egin eta urrea gainean eramanda, inguruko baserrietan amaitu omen zuten ibilbidea. Egun, inguruko esamesek zenbait baserrik urrea eskuratu zutela diote, izan ere, urte batzuk geroago, azaldu ezinezko gorakada ekonomikoa erakutsi zuten.

Karlistek liberalei egindako segadaren kondairak badu jarraipena, Aizpurutxon jasotako kontakizun honen arabera:

Urteak pasa ziren eta, Urdanbitta (Urdanbideta) baserriko hiru mutilzaharrek urrea aurkitu omen zuten etxean. Bitartean, baserriko ama hilzorian zuten etxean eta apaiza azken aitortza egitera joan zitzaion orduan. Baserriko amak apaizari aitortzan kontatu zion urrea iraganean etxean aurkitu izana. Apaizak dirua bueltatzea eskatu zion, eta baserriko amak, hilzorian ezetz eta ezetz erantzun zion dirua ezin utzirik...

Kondaira honekin batera, gero, ez da batere harritzekoa 1979-1980 urteen inguruan Oleta inguruan kokatzen den Iruarrieta trikuharriari gertatu zitzaiona, herritar batek hondeamakina batez monumentua nahastu eta irauli baitzuen, bertan gordetako ustezko altxorren baten bila-edo. Egun ez dakigu halako barrabaskeria egin zuenak kondaira honexegatik egin izan ote zuen -diruaren zatiren bat trikuharrian gorderik izango zela uste izango zuen-, edo eta, euskal kondaira zaharretan hain sustraiturik dagoen megalitoetan gordetako urrezko kanpaiaren kontuagatik egin zuela ere.

Hala ere, behin-betiko ikas dezagun. Kondairak gorde ditzagun, baita gure ondarea ere. Gure arbasoen iragana eta utzitako ondarea gurekin loturik daude-eta.

Luis Pedro Peña Santiago en su libro "Leyendas y Tradiciones populares del País Vasco" nos cuenta así esta historia sobre la Virgen de Kizkitza:

"[...] Itsasoko Parrokoak ondoko istorioa herriko zahar batengandik jaso zuela ere esan zidan: dirudienez, baseliza erauzteko saiakeretako batean, Ama Birjinaren irudia parrokiara edo kanposantuko kaperara jaitsi zuten. Hurrengo egunean irudia desagertu zen, eta geroago bide erdian azaldu. Batzuek ziotenez, ez zen bide batean azaldu, borda batean baizik, eta beste batzuen iritziz, ez toki batean ezta bestean ere, pago baten oinpean baizik. Nolanahi ere, egia da gertatutakoa mirari bati esker gertatu zela iritzi ziotela. Egun batzuk geroago, irudia prozesioan handitasunez Kizkitza elizaraino eraman zuten. Geroago jakin izan zen, inguruko baserri bateko bi anaiak Andra Mariaren desagertzearen autore izan zirela eta beldurragatik edo dena delakoagatik, irudia mendian uztea erabaki zutela.

Hau guztia XIX. mendeko hasiera aldera gertatu omen zen, eta urte askoz geroago benetan gertatutakoa beste zerbait izan zitekeenaren susmoa hartzen hasi zitzaion."

Historia topikoz beterik dago. Haranaren eta, geroago, Legazpia edo Legazpi herriaren historiari buruzko azterketak ez dira baieztapen horretatik salbuetsita geratzen.

[...] Horrela, kristautasuna lur hauetara iritsi aurretik, herri-sinismenaren arabera, Legazpi haranaren goialdean "jentilak" (mitoek eta kondairek diotenaren arabera, garai haietan kristauak ez zirenei emandako izena) bizi ziren. Baieztapen hori agirietan dago jasota (batik bat, elizaren inguruko auzietan); agiri horietan "antzinako garaietan" haranean zeuden burdinolak "jentiletxe" edo "jentilula" izenekin zirela ezagunak irakur daiteke. Jentilek burdina ekoizteko sekretua ezagutzen zuten eta burdin hori mendietako goialdeetan ezarritako "haizeoletan" lortzen zuten. Eta, "haizeola" horien aztarnarik aurkitu ez badira ere, oso oinarrizko labeak zirela uste dugu, kono-enbor formakoak, eta bertan lortzen zen burdinaren kantitatea eta kalitatea oso irregularra izango zen. Gaur egun, jatorrizko labe horien aztarnak "zepadiak" dira; zepadi horietan egur-ikatzaren hondarrak aurkitu dira eta, kimikoki analizatu ondoren, hondar horiek gutxi gorabehera 1080. urtera eramaten gaituzte. Zepadi horiek gure gaur egungo udalerriko hainbat tokitan agertu dira: Larrosain, Salibieta, Otañu, Teniola, Basaundi, Biurrain, Aizaleku, Korta,...

Baina Legazpin badugu bere populatzearen antzinako beste aztarna bat: Arrolamendi-Udanan, Oamendin edo Aizkorrin gorde diren "harrespilak" (tumuluak). Horrek, gutxi gorabehera orain dela 4.000 urteko nekazal-kulturaz hitz egiten digu, neolitiko-aroaz, garai haietan hasi baitziren abereak hazten eta landareak landatzen; orduan hasi zen, halaber, kultura megalitikoa, garai haietan metalurgia ezagutu zen eta. Legazpin, tumulu horiek zituzten garrantziaz jabetu zen lehena Saturnino Telleria (1880-1947) izan zen, "mediku zaharra" izenez ezaguna zen legazpiarra. Berak bere kontu hondeatu zituen Arrolamendiko tumuluak.
[...]

Legazpi.net-etik lortutako informazioa.

Marirekin erlazionaturiko kondairak Euskal Herri osoan ugariak badira ere, ugariak ere dira Gipuzkoako Goierri inguruan eta aldameneko eskualdetan jendeak gorde izan dituen kondairak. Eta bada Murumendi mendiarekin loturiko Mari-ren kondaira bilduma luzea. Inguruotan Marik zenbait izen jasotzen ditu-eta: Mari-muruko "Mari Murukoa", Marimunduko "Munduko Mari?" eta Muruko-dama izenak hain zuzen. Beraietako batek —Albizturren jasotako kondaira batek— behin batean Mari ikusi zutela dio. Eguzkipean Murumendiko kobaren atarian, bere ahariaren gainean eserita, ilea orrazten ari omen zen. Aurpegia ezkerreko oinarekin garbitzen omen zuen. Zergatik atontzen ari zen era xelebre hartan galdetu zioten. Beraz zera erantzun zuen: "gaur Naparrora nua iittara" (gaur Nafarroara noa igitara). Arratsalde hartan, harriak Nafarroako gari-soro zabalak deuseztatu zituen.

Hala ere, Mari Murukoak badu bere kondaira propioa. Beasain, Ataun, Ordizia, Arano eta beste zenbait errietako ipuinetan diotenez, Beasaingo "Burugoena edo Murugoena" (Muruguene edo Buruguene) baserriko gazte kristau bat Marirekin maitemindu omen eta berarekin ezkondu zen. Mari oso neska ederra omen zen. Zazpi seme-alaba ukan zituen. Mari ez zen elizara joaten eta seme-alabok ez zituen bataiatu, Mari Kristau ez baitzen. Behin batez, senarrak, seme-alabak bataiatzeko helburua hartu zuen. Eta Mari elizara ere eramatearren, gurdiari sokaz kateatu zuen senarrak. Elizarako bidean, Mari sugarrez inguratu, sokak erre, Burugoena baserri ondoko haitzera salto egin —bertan bere oin bateko arrastoa utzi— eta Murumendirantz egin zuen hegan ondorengo hitzak esanez: "ne umeak zerurako, ta ni oaiñ Mururako!!! Muruguena ez da sekulan eri edo maki gabe izango" (nire umeak zerurako, eta ni orain Mururako!!! Murugoena ez da sekulan eri edo maki gabe izango), eta geroztik Murumendin duen haitzulo zaharrean bizi omen da.

Joxe Migel Barandiaran-ek jasotzen duenez, "Azken aldian Usurbe mendiko etxeetan jaso izan den istorioen arabera —Murugoena baserria ere etxeon artean da— eta baita Eusko-Folklore bilduman ere jasotakoen arabera, Mari Murumendin bizi omen da menpean dituen beste zenbait jeinurekin batera. Han gordetzen ditu jasotzen dituen opariak, geroago bere zerbitzari eta lagunei oparitzat ematen diena. Itsasondo herrira Marik harririk edo kaskabitorik bidal ez zezan, bertako bizilagunak herriko apaiza talde-buru zelarik, urtero dama misteriotsuaren kobaren atarian meza egiten omen zuten: hala esaten omen zen Murumendi inguruko herrietan, hau egia den dokumentaziorik ez den arren".

Batzuetan, gauean, abiada bizian hegal eginez, alde batetik bestera zerua zeharkatzen duen suzko igitai bat ikus daiteke. Mari da, etxera itzultzen ari dena.

Lurrari lotutako pertsonaia mitologikoetatik, nabarmentzen den pertsonaia Mari da. Eta bera da gainerako jeinuen buru. Euskal Herriko pertsonai mitologikoetatik bera da pertsonai nagusia. Izen askorekin da ezaguna, esaterako Maya, Mari edo Ioana-Gorri... baina ohikoena bizi den lekua edo mendiaren izenarekin osatzen du: Basoko-Mari, Aralarko Damea, Anbotoko Dama edo Anbotoko Sorgina, Mari Labako (Ipazterren jasoa), Mari Kobako (Markinan), Txindokiko Mari (Amezketan), Mari Munduko edo Mari Muruko, Beasain edo Ataunen... hala ere, izen guztietatik, izenik zaharrena Mari dela esan daiteke.

Lurpean bizi da, mendietan kokatzen diren leize eta kobazuloetan. Pertsonai eme delarik, Mari era askotan ager daiteke: gehien azaltzen den eratako bat, oso emakume eder eta galant bezala da; bere kobazuloetan, gizaki-oinak erakutsi beharrean, animalia-oinak erakustea ohikoa da (ahuntz edo hegazti-oinak hain zuzen) edo baita bere figura osoa zoomorfiko ere izatea (zekor edo behor bezala); kanpoan delarik ordea eta zeruan hegal egiten, oro har suz inguraturik ikustea da ohikoena, eta igitai bezala, hodei gorrixka bezala zein haize-bolada bezala agertzen da maiz.

Gainerako jeinuen erregina dela argi dago, eta Maju (herensuge, sugaar —suge ar esanahiarekin— edo sugoi) jeinuarekin harreman berezia du. Biak elkartzen direnean ekaitz handiak sortzen omen dira eta zenbait kasuetan bi alaba edo bestela bi seme (Mikelats eta Atarrabi) dituztela agertzen da.

Bere jarduera ohikoenetako bat, ekaitz handiak sortzea da. Hori dela eta eskaintzaren bat (ahari bat zein bestelako abereren bat, txanponak...) ematen dionak ez du ekaitzon ondorio larririk pairatuko. Era berean, zenbait fabore egin dezan jainkosa deitzea posible da, baita bere kobazuloan bisitatzea ere, baldin eta horretarako zenbait jokabide-arau jarraitzen diren. Bere kondairak jarraituz, Mari gizakien arteko elkartasuna sustatzen ez dutenekin, gezurti, lapur eta harroputzekin gupidagabe dela esan daiteke, zenbait formula desberdinez zigortuz.

Testua prestatzen ari gara.