Ez da arraroa "pago" hitzarekin erlazionatutako toponimoak aurkitzea gailurreria osoan, izan ere, orain dela mende batzuk, pagadiak jaun eta jabe izan ziren mendialde honetan eta egun, Zumakortaburu aldean kokatzen den pagadiren bat izan ezik (Txerreneko pagadia esaterako...), ia ez da pagadirik geratzen Zumarragako udal barrutiko lurretan.

Hala ere, mendiaren txokoak iraganean janzten zuten pagadien izen-aztarnak (toponimoak) geratu zaizkigu: Pagobakar, Bospagoeta, Irupagoeta, Pagadizelai, Pagalandatza, Pagalandeta, Pagalde, Pagaldesakon, Pagazuriazpia, Pagazuieta, Pagoazpi, Pagoillaraeta, Pagolabaso, Pagola, Pagotxoeta...

Antzuolako baserria da, Antzuola herrigunetik oso urruti badago ere. Herritarrek inor pikutara bota nahi badute 'jun hai Pikunitta' esaten dute... baserriaren urrutasunaz bailatuz.

Santa Lutzitako feriak antzinatasun handia du eta duela ehunka urte Ezkion ospatzen zela jakin badakigu. Hasiera batean Anduaga bailaran egiten zen eta bertara joaten ziren Goierriko baserritarrak beraien tratuak egin asmoz.

Garai hartan feria abenduaren 8 eta 13aren artean ospatzen zen eta ferianteak bertako ermita batean biltzen ziren eguraldi gogorrari aurre egiteko, gauak bertan igaroz. Salmentak ere ermitaren estalpean egiten zituzten baserritarrek. Feria abenduan egiteak bazituen bere arrazoiak, besteak beste hilabete horretan uzta baserrietan jasota dagoelako eta behien elikadura salbuespena izanik, abeltzaintza lanik ez dagoelako.

1726ra arte ez dago feriaren erreferentzia argirik, horrela badakigu urte horretan Iruñeko gotzaina Ezkiotik igaro eta emakume eta gizonezkoak gauak ermitan egiten zituztela ikusita, feria bertan ospatzearen aurka azaldu zela.

Gipuzkoako Batzar Orokorrek gotzainaren alde azaldu ziren eta Urretxuk feria bertan antolatzeko eskakizuna egin ondoren, 1727an Felipe II.ak emandako aginduaren bidez Santa Lutziko jaia Urretxura etorriko da.

http://www.ezkio-itsaso.net

Testua prestatzen ari gara.

Testua prestatzen ari gara.

Testua prestatzen ari gara.

Urretxu eta Zumarraga batzen eta era berean banatzen duen ibaia. Urola izena lehen aldiz, 1434. urtean agertzen da. Ordura arte, eta gero ere bai, ibaia izen asko jasotako da, eta ez dirudi azkeneko urteetara arte, Urola gehien erabiliena izan denik. Joxeluis Ugarteren arabera, baliteke izena Antzuolako Ondamendi baserriaren ingurutik jasotzea izena, baserriaren izen zaharra Urola zen eta.

Urretxu eta Zumarragako toponimiaren sarreran hala ageri da:

Toponimoa: UROLA
Kontzeptua: 60201 / Ibaia
Iturriak: 1434: F57 (60.or) / "Como desçiende por el arroyo a yuso fasta el agua e rio de Legaspia, e dende por el dicho rio a yuso como da por el agua fasta donde entra el arroyo que llaman de Huola al dicho rio de Legaspia,..."
1613: UUA5 / "En Yrimo savel vaxando por la fuente de para el río de Uola"
1752: ZUA6 / "Río nombrado Urola"
1819: HIPO2 (65.or) / "Río maior llamado Urola"
1889: ZUA2 / "Punto llamado Mugarrieta en el río Urola"
1951: Plano1 / "Río Urola"
Kokagunea: 88-37, 88-29, 88-21
Adierakideak: Legazpi, El río caudal, El río mayor, El río principal, Ibaia, Errekaundia.

Oharrak: 1434ko testuari erreparatuz gero badirudi "Arroyo de Huola" Antzuolako Ondamendi baserri ingurutik igarotzen den errekari esaten zitzaiola. Kontuan izan behar dugu, gainera, Ondamendi baserriaren izen zaharra Urola dela (baserri hau Antzuolakoa izan arren Urola arroan dago, ez Deba arroan). Hori dela eta, Urola ibaiaren izena litekeena da hortik hartua izatea. Eta ez litzateke harritzekoa izango, zeren orain ere Azkoititik behera Artetxeerreka esaten baitzaio Urola ibaiari, Artetxe Aizpurutxo aldeko etxaldea delarik. Gainera, Urola garaia eskualdean, badirudi ia oraintsu arte ibai nagusiari ez zaiola Urola esan, Errekea edo Errekaundia baizik.

Ezaugarri orografikoak direla-eta, zabalera estuko burdinbideek arrakasta handia izan zuten garai bateko Euskal Herrian. Izan ere, zabalera estuko burdinbideek zabalera handiko burdinbideek baino inbertsio txikiagoa eskatzen zuten bidea irekitzeko unean. XIX. mendeko amaiera eta XX. mendeko hasiera arteko urteetan, euskal ekonomian eragin positibo zuzena izan zuten zenbait burdinbide eraiki ziren: hala nola, besteak beste Durango eta Zumarraga elkartzen zuen burdinbidea, Elgoibar eta Donostia artekoa, La Roblakoa eta baita Plazaolakoa, Leitzaran arroan barrena Andoain eta Leitzaran lotuz "Tren Txikito" izena eman ziotena. Hauetako burdinbideren bat edo oraindik gaur egun badabilela esan behar dugu.

Horrenbeste maitatutako Urolako tren zaharra —baita zabalera estukoa ere— 1926. urtean Alfonso XIII.ak emandako babespean jaio eta 1986. urtean itxi zuten. Trena, bailara estu eta itxiko komunikazioak ikaragarri erraztu eta Urola ibaiaren arroan bizi ziren biztanleen sinbolo maitatua bihurtu zen, bertako biztanleak bere lurrin-ahokaden, metalezko bagoien, eta bere ibilera geldoaren triki-traka bereziarekin loturik bere ondoan jaio, hazi eta bizi ziren biztanleak ziren. Trena ez zen ez egungo presarentzako eginik izan, bai, bidaia lasai eta gozoak bizitzeko egina ordea.

Gipuzkoako Foru Aldundiak emandako diruaz eginik inauguratu zuten garaian, hoberen ekipatutako eta hornitutako trena izan zen: burdinazko bagoiak izateaz gain, garaiko punta-puntako teknologiaz baliatzen zen tailerra baitzuen. Zumaiatik Zumarraga bitarteko bidea lotuz, bailarako biztanleen interes ekonomiko, sozial eta kulturalak uztartu zituen. Iraun zuen 60 urteetan jasandako politikoen eta agintarien utzikeria lotsagarria dela medio (1986. urtean oraindik ere, hirurogei urte lehenago utzitako erreminta berberekin egiten baitzuten lan bere mantenuaz arduratzen ziren langileek) trenak azkeneko bidaia egin zuen, bazterrean geratu zen... nahiz eta bailarako biztanleriaren gehiengoa aurka altxatu eta nahiz eta garaiko agintariek trenaren alde agindutako hitzak haizeak eraman. Herriak trenaren biziberritzerako sosak eskatu zituen.

Urte gutxi batzuk geroago, eta kamioien trafikoaren kalterako arrazoi edo aitzakia dela medio, ibaiaren bi isurialdeak behin eta berriz lotzen zituzten trenaren zubiak erauntsi zituzten. Egun zenbait geltoki, trabesa zaharrik bako zaindu gabeko bide aurrean kokatzen diren mamuen itxura galdua dute, beste batzuk ordea, estazio meteorologiko lanen papera betetzen ari dira (Agiñetakoa adibide), eta zorte handiena izan zuena, Azpeitikoa, bailara piztu eta indartu zuen trenaren omenezko museo bezala birbataiatu zuten.

Ondoren, Urretxuko geltokia herriko Gaztetxea bihurtu zen, eta Zumarragako geltokia, agintari edo mezenas batek euro bat beregan inbertitu dezan itxaroten ari da... berritzeko dirurik inoiz ez sosik jaso ez zuen burdinbide hartako geltoki eder hori berritzea eskatzen ari da-eta.

Geroago hasi ziren burdinbide zaharraren berritzearen obrak beste erabilera ludikoago bat ematearren: bertako ibilbidea bidegorria eraikitzeko. Lehendik kamioi eta autobus handien trafikoarentzako kaltegarriak ziren zubiak beste berri eta modernoago batzuen ordez ordezkatu dira. Eta egun, 2005eko maiatzean, bidea errekuperatu da oinezkoen eta txirrindularien onerako. Hauxe da Gure Trena izan zenaren etorkizunerako xedea, eta Urretxu-Zumarragako biztanleen onerako izan dadila.

URRETXU ERDI AROKO HERRIA.- HERRIAREN SORRERA

Urretxuk duen lehen agiri historikoaren aipamena Juan I. Gaztelako Erregeak emandako herriaren sorrerako "Carta Puebla" delakoari dagokiona baino ez da, 1383ko urriaren 3an emana.

Sortu aurretik, giza-multzo bakandu bat zegoen Urretxua deitutako lurretan, Santa Barbarako baseliza inguruan segur aski. Biztanle horiek, areagotzen ari zitzaien jaun feudalen erasoen aurrean, herria sortzeko aukera eskatu zioten Erregeari. Herria sortzeak babes eta zerga bidezko onuraz ekartzeaz gain, merkataritza handitzeko aukera ere eskaini zien. "Carta Puebla" delakoan, biztanleek eurek diseinatu zuten herri barruan eraiki beharreko orubeak banatzeko ahalmena eman zien Erregeak; gaur egun, oraindik ere, Erdi Aroko herriaren ezaugarriak gordetzen ditu Urretxuk, mendeetan zehar izandako garapenak ez baititu oinarrizko berezitasunak aldatu. Juan I Erregeak udalerria eman zien bere mugak zehaztuz, eta baita izena ere: Erregeak sortua denez gero, "Villa Real" izena hartu zuen.

Erregearen onurak zituen herri honi Zumarraga (1383) eta Ezkio (1385) atxikitu zitzaizkion. Urretxurekiko atxikimendu horiek Segurako herriaren aurkakotasuna izan zuten berehalaxe, eta honek Zumarraga eta Ezkioko kolazioei zegozkien eskubideak aipatuz, auzian sartu zen Urretxurekin. Gatazka amaiera eman zion epaiaren arabera, baizik eta Urretxuko herria bera ere bai. Sei urte geroago erabaki zen urretxuarren apelazioa, 1411n, eta orduan hautsi zen behin-betirako Segura herriarekiko menpekotasuna.

HISTORIAN ZEHARKO GARAPENA

Pixkanaka-pixkanaka sorkuntzako herri gisa egituratzen hasi zen Urretxu, oso berezitasun sendoa duen egitura ekonomikoa osatuz, hain zuzen ere merkataritza eta nekazaritza-abeltzaintzan oinarrituta. Aipagarria da baita baso iharduna ere, eta orduan hasi berria zen burdingintza, Mendiaratz, Irigoien eta Gerra burdinoletan kokatua. Industria berri honek ibaiaren izena aldarazi zuen; ordura arte Legazpiko erreka, Urola izena hartu zuen.

Hala ere, kokagune estrategiko hori bera oztopo izango da herriaren garapen ekonomikoarentzako: erregeen eta batailoien derrigorrezko igarobide izanik, horiei harrera on bat egiteko obligazioa zegoen, eta herri-diruaren kontura gainera. Horrez gain. Urretxuk hainbat eta hainbat zoritxar natural izan zuen XVI eta XVII mendeetan (suteak, izurriteak eta beste gaixotasun batzuk); azkenean, beraz, horiek guztiek atzerako eragina izan zuten Urretxuko biztanleengan, eta herritik kanpo gauzatzen hasi ziren haien ekonomi, kultur eta gizarte mailako asmoak.

Herritik alde egitea izen zen irtenbidea, batez ere Ameriketara aldera. Erregetzera joandako biztanleak era badira; horietatik batzuk ospetsu egin ziren XVII. mendeko errege-administrazioan, eta beraien jauregiak sortu zituzten herrian: esate baterako, Ipeñarrieta, Areizaga, Nekolalde. Horren guztiaren ondorioz, familia urretxuar batzuk gero eta ospetsuago egin ziren; ia giza-maila alderik gabeko herritar haien artetik beste herritar mota bat sortu zen, eta aipatutako familia horiek ia-ia bakarrik zuzendu zuten herriaren etorkizuna.

XVIII. mendean azpiegitura ugari eraiki zen: Araba eta Irungo muga lotu zituen errege-bidea eraiki zuten; bestalde, postetxea kokatu zuten Urretxun, inguruko herriei posta banatzeko.

XIX. mendean gerrak izan ziren ugari; ondorio kaltegarriak eragin zizkien udal-ogasunei; alde horretatik, garrantzi handikoak izan ziren Independentziaren Gerra eta I. Karlistada. Modernizazioaren mendea ere izan zen XIX. hori ; trenbidea jartzeak izan zuen aparteko garrantzia, izan ere horixe izan baitzen geroko garapen ekonomikoaren oinarria gure herrian. Mende honetakoa dugu Joxe Mari Iparragirre, "Gernikako Arbola" egin zuen koblakari ospetsua.

XX. mendeak industrializazioa eta biztanleen hazkundea ekarri zigun, 50. hamarkadaz geroztik batez ere, immigrazio handiaren ondorio. Inoiz ezagutu gabeko hazkunde horrek baldintzatu zuen herriaren hiri-egitura, soziala eta ekonomikoa.

Gaur egun hiritartzat har daiteke Urretxuko biztanleria, herri modernoa, industria aurreratu eta kualifikatua duena, zerbitzu sektorea goraka, aurren-aurreneko mailako eraikuntzak dituena, eta horiek guztiek XXI. mendeko herri baten itxura ematen diotelarik. Baina, hala ere, herriak ez dio bizkarrik eman iraganari, ez eta bere historiari, eta ederki eutsi die Erdi Aroko herriaren jatorri, ondasun historiko eta tradizioei.

INFORMAZIO-ITURRIA: Urretxu.net webgunean oinarritutako informazioa.

Asko izan dira Jaitz (Salinas de Oro) eta Muetz artean Gesalatz ibarrean 920ko uztailaren 26an gertatu zen Valdejunquera edo Junkadi-ko gatazkari buruz egindako interpretazioak. Valdejunquera-ko ekintza Abd ar-Rahman III. emirrak sortua izan zen. Dirudienez ez zuen ez oso gustuko Antso I.a Gartzes erregeak lortzen ari zuen zabalkunde politikoa.

Gatazka izugarria izan zen eta kristauek jaso izan zuten galerarik handiena. Galtzaileak Muetzeko gazteluan ezkutatu ziren. Historiak dioenez, Abd ar-Rahman-ek preso hartu zituen eta berak burua moztu zien. Herriko zenbait dokumentuk zera diote, Antzuolatarrez osatutako konpainia batek Abd ar-Rahman-en gudarosteak ustekabean harrapatu eta garaitu zituela. Garaipen hauxe bera da Alardean gogoratzen dena.

Gatazka honen lehendabiziko datu zehatzak XVII. mendekoak dira. Hala ere, berari buruzko datu gehiago bere armarrian, eta urte oro herriko festetan azaltzen diren diskurtsoan, musikan eta Iparragirre urretxuarrak egindako bertsotan entzun daitezke. Antzuolako Alardeak bi zati ditu: bat Alardea bera, hots, desfilea eta armen deskargatzea, eta bi diskurtsoa eta mairuaren presentzia duen errepresentazioa.